Μέγας Κανών
Ο Μέγας Κανών είναι κατ’ εξοχήν έργο του Ανδρέου επισκόπου Κρήτης, γνωστότατον μεν εις τους πιστούς, πρωτότυπον εις το είδος του και για την έκτασή του, σημείον δε ερεύνης και αμφιβολιών των φιλολογούντων, οι οποίοι δε δύνανται να διακρίνουν ακόμη ασφαλώς τα γνήσια από τα παρέβλητα τμήματα (τινά ως τα εις τον ίδιον τον Άγιον και την οσίαν Μαρίαν την Αιγυπτίαν είναι φανερόν, ότι δεν είναι του καλάμου του Ανδρέου, αλλά ματαγενέστερα). Μέχρις ου η έκδοσις εκ των χειρογράφων τακτοποιήση το θέμα τούτο, κρίνομεν εκ του κειμένου ως έχει νυν εν τω Τριωδίω.
Ο κανών έχει 250 τροπάρια και 11 ειρμούς. Τα τροπάρια κατά ωδάς είναι: α’ 25, β’ 41, γ’ 28 ε’ 23, στ’ 33, ζ’ 22, η’ 22 και θ’ 27.
Η αντιβολή ενός χειρογράφου αλλάσσει και την σύνθεσιν και την μορφήν και την σειρά, προσθέτει δε και νέα κείμενα (Αθ. Παπ.-Κεραμεύς, Εκκλ. Φάρος, Στ’ 1910, σ. 501-507).
Κατά το Συναξάριον του Αγίου και του Κανόνος ο ποιητής «πάσαν την Π. και Ν. ιστορίαν Διαθήκης ερανισάμενος και αθροίσας, το παρόνψυχήν, όσα μεν αγαθά της ιστορίας ζηλούν και μιμείσθαι προς δύναμιν, όσα δε των φαύλων αποφεύγειν και αεί προς Θεόν ανατρέχειν διά μετανοίας, δακρύων και εξομολογήσεως και της άλλης ευαρεστήσεως» (PG 97, 1361,1364).
Ο ίδιος ο ποιητής είπεν ήδη εις λόγους του: «Παιδία, εσχάτη ώρα εστίν˙ ετοιμαστέον ούν ημίν τα προς έξοδον και τα προς ταφήν επιτήδεια. Αυξήσωμεν ημίν αυτοίς την επιτύμβιον μέριμναν. Μηδείς ούτω χαύνος έστω και ταις ηδοναίς έκλυτος, ως την εις τον Χριστόν ανάλυσιν δευτέραν θέσθαι της μετά πολλού διανομής και συμπήξεως» (PG 97, 1160-1161).
Τίθεται επομένως πρόβλημα θανάτου και αντιμετωπίσεως αυτού. Αλλ’ είμεθα έτοιμοι; Τίνα θα παρουσιάσωμεν προ του Κυρίου;Ανεξαρτήτως της αιτίας, δι’ ήν ο Ανδρέας Κρήτης συνέθεσε τον, δια το μήκος αυτού αποκληθέντα, μέγαν κανόνα, ενωρίς καθιερώθη, όπως ούτος ψάλλεται εις τον όρθον της Πέμπτης της Ε’ εβδομάδος των νηστειών, ήτις εκ τούτου και Πέμπτη του Μεγάλου Κανόνος καλείται.
Από της αυτής περίπου εποχής ο μέγας κανών εισήχθη κατά τμήματα εις το Τριώδιον και δια τα μεγάλα απόδειπνα της α’ εβδομάδος των νηστειών.
Κατ’ αυτά, μετά την δοξολογίαν χύμα, ψάλλεται ο ειρμός εκάστης ωδής του μεγάλου κανόνος και εν συνεχεία τα τροπάρια εις προΰμνιον «Ελέησόν με, ο Θεός, ελέησόν με» εις το «Δόξα Πατρί» το τριαδικόν τροπάριον και εις το «Και νύν» το θεοτοκίον.
Μετά την στ’ ωδήν αυτού ψάλλεται αργώς το κοντάκιον «Ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα, τι καθεύδεις» και μετά το θεοτοκίον της θ’ ωδής εις το προΰμνιον «Άγιε του Θεού, πρέσβευε υπέρ ημών» το τροπάριον του ποιητού του κανόνος «Ανδρέα σεβάσμιε», το οποίον και κατακλείεται μετά του ειρμού της θ’ ωδής του κανόνος «Ασπόρου συλλήψεως».
Εις τον Μ. Κανόνα οι όροι ψυχή, νούς, συνείδησις, πράξις, λόγος, θεωρία έχουν ιδιάζουσαν σημασίαν, η οποία δεν δύναται ν’ αναπτηχθή εδώ. Δεν ευρίσκομεν πάντως δραματικόν χαρακτήρα εις το κατανυκτικόν τούτο και ανθρώπινον αριστούργημα του Ανδρέου. Σημειούμεν απλώς ότι ο ποιητής επωφελήθη από την διδασκαλίαν των Πατέρων και την ποίησιν των προκατόχων του και δη Ρωμανού του Μελωδού.
«Θρησκευτική και ηθική Εγκυκοπαιδεία», τ. 2, σ.689 και τ. 7, σ. 320.
