ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ - ΣΟΦΟΚΛΗΣ
Στις αρχές του 1828, ο μεγάλος Θεσσαλός διδάσκαλος του γένους Ανθιμος Γαζής, αφού με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης υποχρεώθηκε να κλείσει τη Σχολή του στις Μηλιές του Πηλίου, είναι εγκατεστημένος στη Σύρο. Μαζί του βρίσκεται και ο 21χρονος μαθητής του Ευαγγελινός Αποστολίδης, γόνος γνωστής οικογένειας από την Τσαγκαράδα του Πηλίου, τον οποίο ο Γαζής αποκαλούσε «μικρό Σοφοκλή», λόγω της φιλομάθειας και της έφεσής του στα κλασικά γράμματα.
Τότε είναι που ο -επίσης παρεπιδημών στη Σύρο- Αμερικανός ιεραπόστολος Josiah Brewer προτείνει στον νεαρό Ευαγγελινό Αποστολίδη (το Sophocles θα καθιερωθεί αργότερα ως το επώνυμό του) να τον συνοδεύσει στην Αμερική για να συνεχίσει τις σπουδές του, φυσικά και με τη συγκατάθεση του δασκάλου του Γαζή. Ο τελευταίος, ενθαρρύνοντας τον μαθητή του να συνεχίσει τις σπουδές του στον Νέο Κόσμο, επεδείκνυε μεγάλη οξυδέρκεια και διορατικότητα, δεδομένου ότι ο Σοφοκλής επρόκειτο να εξελιχθεί ταχύτατα και να αναδειχθεί ως ο πρώτος καθηγητής Αρχαίας, Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Harvard.
Προτού περάσει από το Yale, για να καταλήξει καθηγητής στο Harvard, ο Σοφοκλής είχε διδάξει σε πολλά εκπαιδευτικά και πανεπιστημιακά ιδρύματα της Αμερικής, εκτός που, για βιοποριστικούς λόγους, ιδίως τα πρώτα χρόνια μετά την άφιξή του στον Νέο Κόσμο, παρέδιδε και ιδιωτικά μαθήματα σε μαθητές. Τα γραμματικά εγχειρίδια, τα ασκησιολόγια, τα αναγνωστικά, τα γλωσσάρια και όσα άλλα σχετικά με την πρακτική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας είχε δημοσιεύσει, γνώρισαν τεράστια επιτυχία.
Ιδίως η Γραμματική του της Αρχαίας Ελληνικής, που κυκλοφόρησε το 1838, με τον τίτλο Α Greek Grammar for the Use of Learners (τίτλος που μετατράπηκε αργότερα σε Α Greek Grammar for the Use of Schools and Colleges), γνώρισε, μέσα σε τρεις δεκαετίες, αλλεπάλληλες εκδόσεις. Οι κριτικές που δημοσιεύονταν στον αμερικανικό Τύπο, ημερήσιο και περιοδικό, ήταν πάντοτε ευμενέστατες. Ο C.C. Felton, συνάδελφός του στο Harvard, έγραψε: «Η Γραμματική του Σοφοκλή ανταποκρίνεται κάλλιστα στις ανάγκες των αμερικανικών κλασικών σχολείων. Η διαύγεια και η ακρίβεια των κανόνων, η εξαίρετη διαρρύθμιση της ύλης και η επιτυχής εκλογή των παραδειγμάτων τοποθετούν το έργο αυτό επικεφαλής των πολυάριθμων Γραμματικών της Ελληνικής Γλώσσας που κυκλοφορούν σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες».
Την ίδια εκδοτική επιτυχία (best seller, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, για μερικές δεκαετίες) γνώρισε και η Νεοελληνική του Γραμματική, με τον τίτλο Romaic or Modern Greek Grammar (Γραμματική της Ρωμαίικης ήτοι της Νεοελληνικής, α' έκδ. 1842, β' έκδ. 1857), που δεν ήταν μόνο γραμματική αλλά και συντακτικό μαζί - ένας ακόμη καρπός της πολυετούς και πολλαπλής διδακτικής του εμπειρίας.
Ξεφυλλίζοντας κανείς, επί τροχάδην, τα πρώτα κεφάλαια, διαπιστώνει ότι ο Σοφοκλής επιδιώκει να δώσει στη γραμματική του έναν αντιπαραβολικό χαρακτήρα, συγκρίνοντας τις καταλήξεις της νεοελληνικής/ της δημοτικής με τις καταλήξεις της αρχαίας και της καθαρεύουσας (σε κάθε περίπτωση, παραθέτει τις νεοελληνικές κάτω από τις αρχαίες).
Αλλά και μέσα στο γλωσσικό μόρφωμα της δημοτικής, ο Σοφοκλής δεν κουράζεται, δίνοντας τα κλιτικά υποδείγματα των ονομάτων και των ρημάτων, να σημειώνει, δίπλα στους πρώτους ή κοινότερους τύπους, και τους δεύτερους ή λιγότερο κοινούς τύπους: διαλεκτικούς, ποιητικούς κ.τ.λ.
Σε ό,τι αφορά τη σύνταξη, η πραγμάτευση πολλών φαινομένων από τον Σοφοκλή είναι εφάμιλλη (ή κάποτε ξεπερνά) την πραγμάτευση των αντίστοιχων φαινομένων, ακόμη και εκείνων που θεωρούνται τα δυνατά σημεία, στο μοναδικό έγκυρο (μέχρι σήμερα, που γράφτηκε επί ελληνικού εδάφους) Νεοελληνικό Συντακτικό «Νεοελληνική Σύνταξις, της Κοινής Δημοτικής» είναι ο τίτλος), του άλλου, Θεσσαλού επίσης, «διδασκάλου του γένους», του Αχ. Τζάρτζανου (α' έκδ. 1928).
Αυτό σημαίνει, με άλλα λόγια, ότι χρειάστηκε να περάσουν κάτι περισσότερο από εβδομήντα χρόνια, όχι για να «ξεπεραστεί» η Νεοελληνική Γραμματική - Συντακτικό του Σοφοκλή, αλλά για να υπάρξει κάτι απλώς εφάμιλλο.
Το δυστύχημα είναι ότι ο Τζάρτζανος -που, βέβαια, αγνοούσε το έργο του Σοφοκλή-, «έκλεψε», αθελήτως, από τη δόξα του, δεδομένου ότι ο Τζάρτζανος και όχι ο Σοφοκλής θεωρείται σήμερα ο συγγραφέας του πρώτου νεοελληνικού συντακτικού (συντακτικού της δημοτικής). Habent sua fata libelli...
Στην αρχή της Νεοελληνικής του Γραμματικής ο Σοφοκλής προτάσσει μια ευσύνοπτη ιστορική εισαγωγή, όπου με πολύ παραστατικό τρόπο, αναλύοντας τα χαρακτηριστικά της γλώσσας των συγγραφέων που του χρησιμεύουν ως πηγές (συγγραφείς που γράφουν σε μια κατά το μάλλον ή ήττον δημώδη γλώσσα) και συγκρίνοντας τα χαρακτηριστικά αυτά με τις μορφολογικές και συντακτικές αλλαγές που χαρακτήριζαν και τη σύγχρονή του νεοελληνική σε σύγκριση με την αρχαία, διαπιστώνει (1842), μισόν αιώνα πριν από τη δημοσίευση (1892) της βαρύγδουπης Einleitung in die neugriechische Grammatik του Γ.Ν. Χατζιδάκι, ότι «τα ρωμέικα είναι η νόμιμη θυγατέρα της βυζαντινής ελληνικής, η οποία αποτελεί το τελευταίο στάδιο της κοινής αττικής» - για την ακρίβεια, διαπιστώνει ότι η νέα ελληνική αποτελεί εξέλιξη του γλωσσικού μορφώματος που οι Βυζαντινοί συγγραφείς ονόμαζαν «καθωμιλημένη και απλουστέρα (γλώσσα)», «κοινή (γλώσσα/ διάλεκτο/ συνήθεια)», ενίοτε και «μη καθαρή (γλώσσα)».
Την ιστορική αυτή εισαγωγή της Νεοελληνικής του Γραμματικής, επεξεργασμένη και συμπληρωμένη, προτάσσει ο Σοφοκλής το 1870 (13 χρόνια αργότερα) και σε ό,τι αποτελεί το μείζον συγγραφικό του έργο (έργο ζωής!), δηλαδή στο «Ελληνικό Λεξικό της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής Περιόδου». Στη νέα αυτή επεξεργασμένη εισαγωγή (που εντυπωσίασε, μεταξύ άλλων, και τον Ψυχάρη), ο Σοφοκλής δεν ασχολείται μόνον -πρώτη φορά, πάντως, με τέτοια λεπτομέρεια- με τις διαφορές της νεοελληνικής και της βυζαντινής γλώσσας από την αρχαία, αλλά -πρώτη φορά, επίσης, με τέτοια λεπτομέρεια- και με την περιοδολόγηση της ιστορίας όλης της ελληνικής γλώσσας, αρχίζοντας από τη μυθική εποχή και τον Ομηρο και φτάνοντας έως την περίοδο της Τουρκοκρατίας (με τελικό όριο το 1821).
Σε όλη την περίοδο της τεσσαρακονταετούς καθηγεσίας του στο Harvard, ο Σοφοκλής έζησε ασκητικά, κρατώντας ένα μικρό διαμέρισμα μέσα στον φοιτητικό κοιτώνα του πανεπιστημίου, όπου αφοσιωνόταν στη μελέτη των κλασικών συγγραφέων (όχι μόνο της ελληνόφωνης αλλά και της αγγλόφωνης και της αραβόφωνης γραμματείας) και στη συγγραφή.
Ο κατάλογος των γνωστών σήμερα δημοσιευμάτων περιλαμβάνει, εκτός από όσα προαναφέρθηκαν, και μελέτες σχετικά με το ελληνικό αλφάβητο, την τσακωνική διάλεκτο, αρχαίες επιγραφές από τη Μαγνησία, φυτωνυμικά και ζωονυμικά ζητήματα κ.ά.
Με πρωτοβουλία του διευθυντή του «Ιδρύματος του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσης», καθηγητή Αθαν. Αναγνωστόπουλου, άπαντα τα ευρισκόμενα δημοσιεύματα του Σοφοκλή, μαζί με μια σειρά άλλων πληροφοριακών κειμένων σχετικά με τη ζωή και το έργο του, συγκεντρώθηκαν σε έναν ψηφιακό δίσκο που είναι τώρα στη διάθεση των ερευνητών και όποιου άλλου ενδιαφερόμενου. Ειδικά για το πολύτιμο Λεξικό του Σοφοκλή, στον δίσκο υπάρχει μηχανή αναζήτησης που βοηθάει τον ερευνητή στη μελέτη και την αξιοποίηση του πλουσιότατου λημματολογίου.
*Καθηγητής Γλωσσολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου