Νίκος Παπαχρήστου: Σεβασμιώτατε, ἡ γλώσσα εἶναι ἕνας θησαυρός τόν ὁποῖο πρέπει νά τόν διαφυλάξουμε καί νά τόν παραδώσουμε ὅπως τόν κληρονομήσαμε, ἔχει μνημειακή ἀξία ἤ ἡ γλώσσα εἶναι τό μέσο γιά νά φτάσει ὁ λόγος τοῦ Χριστοῦ, τό εὐαγγελικό μήνυμα σέ κάθε ἄνθρωπο, ἀνεξαρτήτως μορφωτικοῦ ἐπιπέδου;
Μητροπολίτης Νέας Σμύρνης Συμεών: Ἀναφέρεστε προφανῶς στήν ἐκκλησιαστική γλώσσα, στήν γλώσσα τῆς Ἐκκλησίας…
Ν.Π.: Μάλιστα…
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Εἶναι προφανές ὅτι ἠ γλώσσα εἶναι μέσο ἐπικοινωνίας. Ἡ δυνατότητα ἔκφρασης, ἡ δυνατότητα και για τον χῶρο τῆς Ἐκκλησίας διαδόσεως και του μηνύματός της αλλά και εάν δούμε το κομμάτι, όχι διδαχή, κήρυγμα, κατήχηση, αλλά και λατρεία, και η γλώσσα επικοινωνίας της συναγμένης χριστιανικής κοινότητας με τον Θεό δια μέσω της λατρείας. Άρα εκπληρώνει ένα πάρα πολύ ουσιαστικό σκοπό. Βέβαια η ιστορία, η δισχιλιετής της Εκκλησίας, δημιούργησε σχήματα και λατρείας και επικοινωνίας λόγου τα οποία έχουν καθαγιαστεί, είναι σεβαστά, είναι η παράδοσή μας που όμως φαίνεται, τουλάχιστον για τον Ελλαδικό χώρο και την Ελληνόφωνη Ορθοδοξία, σήμερα με την εξέλιξη της γλώσσας θέτει σοβαρά ποιμαντικά προβλήματα.
Και νομίζω έξ αφορμής αυτού του προβλήματος, του ποιμαντικού κατά βάση, προέκυψε όλη αυτή η συζήτηση των ημερών μας, αλλά που δεν είναι σημερινή, είναι πάρα πολύ παλιά. Αν λάβουμε υπόψη ότι το Ευαγγέλιο, το πρώτο Ευαγγέλιο το κατά Ματθαίον γράφτηκε στην Αραμαϊκή και ενδεχομένως από τον ίδιο Απόστολο μεταφράστηκε ή πολύ ενωρίς μεταφράστηκε και στην κοινή ελληνική της εποχής εκείνης. Προφανώς λόγω της ανάγκης της εποχής εκείνης. Δεν πάμε και νωρίτερα για να δούμε και την μετάφραση των Εβδομήκοντα για τους Ιουδαίους της Διασποράς που δεν εγνώριζαν πλέον την εβραϊκή και έπρεπε να μεταφραστεί στα ελληνικά.
Και στη συνέχεια ακόμη… στις αρχές του περασμένου αιώνα, η γνωστή ιστορία με τα Ευαγγελικά, η ανάγκη δηλαδή διαδόσεως του Ευαγγελικού μηνύματος σε μια γλώσσα πιο προσιτή στους ανθρώπους και στη συνέχεια μέχρι σήμερα.
Για τις ημέρες μας είναι πλέον δεδομένο και αυτονόητο και έχουμε μια πληθώρα μεταφράσεων της Καινής και της Παλαιάς Διαθήκης από διαφόρους Θεολόγους, με επίσημες, μάλλον εκ των υστέρων, εκκλησιαστικές αποδοχές και αναγνωρίσεις, συνοδικές αποφάσεις, και κυκλοφορούν ελεύθερα μεταξύ των πιστών.
Ετέθη στις ημέρες μας και τελευταίως κατά τρόπο εντονότερο το ζήτημα της λατρείας. Και κυρίως τι θα γίνει από πλευράς δυνατότητας συμμετοχής των νέων ανθρώπων με δεδομένη την αλλαγή σε επίπεδο Παιδείας που έχουμε και το έλλειμμα γνώσης της αρχαίας ελληνικής από τους νέους ανθρώπους… το ερώτημα λοιπόν είναι τι θα γίνει στο χώρο της λατρείας.
Έρχονται άνθρωποι και δεν καταλαβαίνουν όπως ισχυρίζονται, «δεν μπορούμε να προσευχηθούμε» η «δεν αντιλαμβανόμαστε τα λεγόμενα» και άλλα…
Ν.Π.: Το ζείτε και εσείς αυτό φαντάζομαι καθημερινά
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Καθημερινά. Αν κάνεις μάλιστα μια επαφή με παιδιά, με σχολεία… Παλαιότερα ως Ιεροκήρυκας με την εξομολόγηση των παιδιών, το πρώτο αντεπιχείρημα των παιδιών στο ερώτημα, «εκκλησιάζεσαι παιδί μου;», η απάντηση ήταν, «δεν καταλαβαίνω πάτερ μου, πηγαίνω αλλά δεν καταλαβαίνω το τι λέγεται…».
Από αυτό λοιπόν ξεκινάει ένας πάρα πολύ σοβαρός καταρχήν ποιμαντικός προβληματισμός. Μέσα λοιπόν σε αυτή την πραγματικότητα τίθεται το θέμα και διατυπώνονται όλες αυτές οι απόψεις, κυρίως μετά τα γνωστά ζητήματα που προέκυψαν με την κίνηση του Μητροπολίτη Νικοπόλεως αλλά ενδεχομένως και κάποιων άλλων πιο περιορισμένων προσπαθειών που παρατηρούνται, κυρίως, στον ελλαδικό χώρο.
Ν.Π.: Σεβασμιώτατε, στο διάλογο που ξεκινήσαμε από την πρώτη στιγμή μέσω του Αmen.gr καταγράφηκαν απόψεις Ιεραρχών και ακαδημαϊκών και από τις δύο πλευρές που υποστηρίζουν με επιχειρήματα και πειστικό τρόπο τις θέσεις και τις απόψεις τους στο ζήτημα. Θα ήθελα να σταθούμε σε μια παράμετρο που με έμφαση υπογράμμισε και η Ιερά Σύνοδος. Θεωρείτε ότι κινδυνεύει η ενότητα της Εκκλησίας από το ποιμαντικό ενδιαφέρον για την κατανόηση της λειτουργικής γλώσσας;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Νομίζω περιελήφθη και στο ανακοινωθέν της σχετικής αποφάσεως της Συνόδου ως ενδεχόμενος κίνδυνος εάν το φαινόμενο αυτό εκφραστεί από περισσοτέρους με μια ποικιλία που θα προκύψει ως προς τους τύπους τους λειτουργικούς.
Η αλήθεια είναι ότι η ενότητα της Εκκλησίας είναι κάτι πάρα πολύ λεπτό. Και η Εκκλησιαστική ιστορία μαρτυρεί ότι ακόμα και για μικρά ζητήματα προέκυψαν σχίσματα. Θέλω όμως να πιστεύω ότι εάν στην συγκεκριμένη περίπτωση γίνει η απαραίτητη προετοιμασία, η κατάλληλη θεολογική ζύμωση, γιατί αυτά τα ζητήματα δεν μπορεί να μεταβληθούν από τη μια στιγμή στην άλλη και να ληφθούν αποφάσεις, το ζήτημα μπορεί να προχωρήσει σωστά και να δούμε τι ακριβώς θα γίνει διότι δεν είναι και ένα εύκολο ζήτημα το οποίο μπορεί να αντιμετωπιστεί με έναν τρόπο που θα τον χαρακτηρίζαμε «ριζικό». Γιατί για παράδειγμα η προσπάθεια του Μητροπολίτη Νικοπόλεως και άλλων περιορίστηκε μόνο στα πεζά κείμενα, στις ευχές. Δεν άγγιξε τα κομμάτια ύμνοι, που έχουν μελικό χαρακτήρα και που δεν είναι πάρα πολύ εύκολο αυτά να ψάλλονται μεταφρασμένα, σε καμιά περίπτωση. Τι θα γίνει με αυτό το ζήτημα;
Αυτό που νομίζω ότι χρειάζεται είναι καταρχήν, ελέχθη και στο ανακοινωθέν της αποφάσεως της Συνόδου, να μελετηθεί το ζήτημα όσο γίνεται με θεολογική εμβάθυνση ασφαλώς και θα έλεγα χωρίς φανατισμούς. Διότι φαίνεται ότι και η πλευρά των πολεμίων αυτής της προσπάθειας υπερβάλει σε μερικά σημεία, φτάνει να γίνεται και προσωπική διαμάχη μεταξύ διαφόρων ανθρώπων της Εκκλησίας και οδηγούνται και σε χαρακτηρισμούς και σε ετικετοποιήσεις , τέτοιες που πλέον δημιουργείται μια κατάσταση αναστάτωσης, προσωπικών αντιπαραθέσεων, συγκρούσεων που δεν θα έπρεπε…
Ν.Π.: Σας φάνηκε υπερβολική η δήλωση αδελφού σας Ιεράρχη, συγκεκριμένα του Θεσσαλονίκης Ανθίμου, ο οποίος μιλώντας στο Αmen.gr χαρακτήρισε ιεροσυλία την αλλαγή της γλώσσας των λειτουργικών κειμένων;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Νομίζω πως ναι. Αν και βέβαια ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης όντας και φιλόλογος έχει μια αγάπη, ένα σεβασμό στη γλώσσα και εμμένει στη συγκεκριμένη προσέγγιση και στην υπεράσπιση δηλαδή γενικότερα της ελληνικής γλώσσας και ειδικότερα της γλώσσας της εκκλησιαστικής λατρείας. Αλλά δε νομίζω ότι πρέπει να αποδοθεί ένας τέτοιος χαρακτηρισμός αυτής της βαρύτητας στο πρόσωπο ενός Ιεράρχου, αν υπονοεί τον συγκεκριμένο Ιεράρχη, εννοώ τον Μητροπολίτη Νικοπόλεως του οποίου το ήθος, η ακεραιότητα, η αγάπη προς την Εκκλησία, ο ποιμαντικός πόνος, τα κίνητρά του δηλαδή σε αυτήν την προσπάθεια ήταν γνωστά και δεδομένα και αδιαμφισβήτητα από όλους και πιστεύω και από τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.
Ν.Π. Σεβασμιώτατε μιας και αναφερθήκατε στα κίνητρα… δεν θα έπρεπε να απασχολεί εντονότερα την Ιεραρχία ότι η πλειοψηφία των νέων, το πιο δυναμικό κομμάτι του ποιμνίου, δηλώνουν αδυναμία κατανοήσεως των λειτουργικών κειμένων; Ή είναι υποκριτική αυτή η θέση θέλοντας να δικαιολογήσει μια χαλάρωση της σχέσης νέων-Εκκλησίας;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: H δυσκολία υπάρχει σήμερα και κυρίως στους νέους ανθρώπους γιατί όπως είπαμε το θέμα της εκπαίδευσής τους σε ότι αφορά την γλώσσα έχει αλλάξει σε σχέση με εμάς τους παλαιοτέρους. Από την άλλη είναι ενδεχόμενο να παρατηρηθεί, και διατυπώθηκε από κάποιο συνεπίσκοπό μας η συγκεκριμένη παρατήρηση ότι αν ο άλλος είναι αδιάφορος, αν δεν θέλει να συνδεθεί με την Εκκλησία, αναζητεί προφάσεις για να δικαιολογήσει αυτή την αρνητική στάση του.
Όμως θα πρέπει να σταθούμε στο ζήτημα όπως αυτό παρουσιάζεται, δηλαδή στη δυσκολία πολλών ανθρώπων σήμερα να συμμετάσχουν στη λατρεία βοηθούμενοι από το συγκεκριμένο γλωσσικό ιδίωμα. Συμμερίζομαι και την άποψη και των πολεμίων ότι δεν είναι υπόθεση μόνο του νου η λατρεία και η προσευχή. Αλλά από την άλλη όμως είναι δυνατόν ο άλλος ως εκ διαισθήσεως μόνον ή από μιας απροσδιόριστη, αδιόρατη αίσθηση του Ιερού ή του Μυστηρίου σε αυτό το επίπεδο και μόνο να λατρεύει τον Θεό και να επικοινωνεί με την όλη εκκλησιαστική κοινότητα;
Ν.Π.: Μια χαρακτηριστική εικόνα είναι όταν ο λειτουργός χρειάζεται να πει στους πιστούς σε ποιο σημείο της λειτουργίας πρέπει να καθίσουν και πότε να στέκονται όρθιοι…
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Ἔχουμε ἔλλειμμα σοβαρό λειτουργικῆς ἀγωγῆς και κατήχησης. Υπάρχει ένα πάρα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Αλλά διερωτώμαι μερικά πρακτικά ζητήματα μέσω του λειτουργικού κηρύγματος ή μέσω κάποιων κειμένων, φυλλαδίων, βιβλίων θα μπορούσαν σιγά σιγά να προχωρήσουν κάποια πράγματα. Σε ό,τι αφορά όμως την γλώσσα πώς θα γίνει αυτό το πράγμα. Περιμένοντάς σας σήμερα, είναι χαρακτηριστικό αυτό που θα σας πω, έθεσα στους κληρικούς που μου συμπαραστέκονται εδώ στο έργο της Μητροπόλεως, που είναι νέα παιδιά, και αφιερώσαμε ένα τέταρτο για να μου εκφράσουν πως κατανοούν και μου εξηγήσουν από απόψεως γραμματικής δύο λέξεις από εκείνες που ακούμε συχνότατα όχι μόνο στη θεία λειτουργία αλλά και σε άλλες ιερές Ακολουθίες. Οι λέξεις είναι «παράσχου» και «αντιλαβού». Με τη δική μου υποβοήθηση λίγο - πολύ βρήκαμε άκρη. Τι είναι ως ρηματικοί τύποι και κατά δεύτερο λόγο ποιο είναι το εννοιολογικό φορτίο, το οποίο έχουν οι συγκεκριμένες λέξεις στα αιτήματα μέσα στη θεία λατρεία. Ένα τέταρτο αφιερώσαμε γι’ αυτό το πράγμα. Αντιλαμβάνεστε αν γι’ αυτές τις δύο λέξεις που ακούμε συχνά-πυκνά στη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας χρειάζεται μια τέτοια προσπάθεια, τι μπορούμε να πούμε για το σύνολο της Θείας Λειτουργίας, της υμνογραφίας, των άλλων Ακολουθιών.
Το πρόβλημα είναι εμφανέστατο και θα πρέπει να καταβάλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια με πολύ προβληματισμό, με πολύ προσευχή αλλά και με πολύ προεργασία και από την πλευρά αυτή η σχετική Συνοδική απόφαση είναι σωστή… Να γίνει το θέμα γίνει αντικείμενο μελέτης στις συνοδικές επιτροπές, εκτός αν το πράγμα παίρνει χαρακτήρα παραπομπής στις γνωστές Ελληνικές ή εκκλησιαστικές καλένδες. Οι θεολογικές μας σχολές πρέπει να συμβάλλουν. Η Εκκλησία πρέπει να τρέφεται από τη Θεολογία και πάλι η ίδια η Εκκλησία θα πρέπει να στηρίζεται και θεολογικά σε ορισμένες αποφάσεις που είναι ανάγκη να πάρει. Και να δούμε τι θα γίνει…
Ν.Π.: Φαντάζομαι ότι αν ένας απλός πιστός χρειάζεται δεκαπέντε λεπτά για να ερμηνεύσει και κατανοήσει δύο λέξεις θα χάσει όλη την θεία λειτουργία…
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Δυσκολεύεται να προσευχηθεί…
Ν.Π.: Υποστηρίζουν ότι δεν μπορεί να αποδοθεί εννοιολογικά η θεία λειτουργία στην σύγχρονη ελληνική γλώσσα. Τελικά είναι τόσο περιορισμένη η ελληνική γλώσσα και δεν μπορούμε να βρούμε τις κατάλληλες λέξεις να αποδοθεί το νόημα;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Προτού απαντήσω στο ερώτημα σας θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία ουδέποτε αποδέχθηκε την θεωρία «ιερών γλωσσών». Και γι’ αυτό βλέπουμε σε όλες τις ιεραποστολικές προσπάθειες στις οποίες αποδύθηκε και στα βυζαντινά χρόνια αλλά και σήμερα, στις τελευταίες δεκαετίες, άμεσα σχεδόν επιδιώχθηκε η μετάφραση λειτουργικών και άλλων κειμένων στις τοπικές γλώσσες και διαλέκτους.
Βέβαια αντιτείνουν οι υποστηρικτές της άποψης να παραμείνει ως έχει η λειτουργική γλώσσα ότι στην περίπτωση αυτή δεν έχουμε μια άλλη γλώσσα, είναι η ελληνική γλώσσα με την ιστορική της εξέλιξη και διαδρομή, αρχαία, αττική, κοινή, των χρόνων της τουρκοκρατίας και η νεοελληνική.
Αλλά εάν αυτή την στιγμή αντιπαραβάλλουμε την αρχαία ελληνική και μάλιστα την αττικίζουσα η οποία υιοθετήθηκε και στην σύνταξη, για κάποιους λόγους πάλι τις εποχής εκείνης που έπρεπε ο εθνισμός να πολεμηθεί στα πρόσωπα των μεγάλων Πατέρων και των μεγάλων θεολόγων και άρα η επικοινωνία, δηλαδή έστω η απολογητική θα έπρεπε να κινηθεί στα ίδια γλωσσικά επίπεδα. Και γι’ αυτό οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας ήταν άριστοι χειριστές των πλέον καθαρών μορφών της ελληνικής γλώσσας.
Μπορούμε όμως, σήμερα, να πούμε ότι βρισκόμαστε σε μια μορφή, αυτή της νέας ελληνικής, δημοτικής γλώσσας, η οποία επιτρέπει να κατανοεί ο αναγνώστης ή ο ακροατής και την αρχαία ελληνική γλώσσα; Και λέγω αστειευόμενος μερικές φορές, εάν θα δείχναμε δύο κείμενα, το ένα στην αρχαία ελληνική και το άλλο στην αγγλική σε ένα σημερινό παιδί, μαθητή γυμνασίου, λυκείου, ευκολότερα κατανοεί και μεταφράζει το κείμενο από την αγγλική γλώσσα παρά από τα αρχαία που είναι υποτίθεται η μητρική γλώσσα μας έστω με την μορφή σήμερα της νεοελληνικής που την χρησιμοποιούμε, την ομιλούμε και στην οποία εκπαιδευόμαστε.
Είναι ένα δύσκολο ζήτημα. Και βέβαια το άλλο κομμάτι, στο ερώτημά σας, έχει μια βάση λογική. Υπάρχουν επιχειρήματα ότι όντας αναλυτική γλώσσα η μορφή της σύγχρονης, της νεοελληνικής γλώσσας, δεν μας επιτρέπει πυκνά νοήματα όπως αυτά εκφράζονται, αποδίδονται πολύ, πολύ ευκολότερα, όχι μόνο από την αρχαία ελληνική αλλά και από την καθαρεύουσα σε σχέση με τη δημοτική.
Άρα τι θα πρέπει να γίνει. Θα μείνει το πράγμα ως έχει; Το εμπόδιο παραμένει.
Το άλλο επιχείρημα το οποίο προσάγεται, ότι και αν ακόμα μεταφραστεί είτε η θεία λειτουργία, είτε κάποιες άλλες ιερές ακολουθίες στη δημοτική, μένει το κενό από πλευράς προσέγγισης νοηματικής, θεολογικού περιεχομένου φορτίου των όρων και των λέξεων. Είναι αληθές. Αλλά τουλάχιστον θα υπάρχει μια δυνατότητα κατανόησης, παρακολούθησης και θα μένει το κομμάτι μαθητείας στους θεολογικούς όρους, δογματικούς και θεολογικούς, το οποίο είναι το έργο μας. Δηλαδή η κατήχηση και η διδαχή του λαού. Και αυτό πάντοτε υπό τον περιορισμό ότι δεν είναι δυνατόν ο απλός λαός, οι απλοί πιστοί μας να κινούνται στο ίδιο μήκος κύματος από πλευράς κατανόησης των αληθειών της πίστεως όπως κάποιος πεπαιδευμένος χριστιανός είτε θεολογικά είτε ευρύτερα καλλιεργημένος. Πράγμα το οποίο βλέπουμε να ισχύει ευρύτερα. Δηλαδή άλλο είναι το λεξιλόγιο, άλλη η κατανόηση ενός ανθρώπου με μια πλούσια παιδεία και γνώση και άλλη ενός απλού ανθρώπου που έχει και περιορισμένο λεξιλόγιο αλλά και πολύ μικρή ή και καθόλου δυνατότητα πρόσβασης σημασιολογικής, εννοιολογικής σε όρους φιλοσοφικούς, θεολογικούς κλπ.
Ν.Π.: Άλλωστε δεν γνωρίζετε την σύνθεση του ποιμνίου…
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Ασφαλώς. Και γι’ αυτό θα πρέπει να κινηθούμε αντιμετωπίζοντας τον λαό με βάση έναν μέσο όρο έτσι ώστε, όπως λέει και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, να ανεβάσουμε λιγάκι όσους είναι χαμηλά. Από την άλλη όμως να μην αδικήσουμε εκείνους οι οποίοι έχουν μια παιδεία, μια κατάρτιση και μια συγκρότηση και περιμένουν από τον εκκλησιαστικό λόγο, είτε πρόκειται για κήρυγμα, είτε για κείμενο, κάτι περισσότερο, πληρέστερο και θεολογικά εγκυρότερο. Όχι μια απλή όπως λέγεται ηθικολογία.
Ν.Π.: Σεβασμιώτατε, θα επιμείνω λίγο σε ένα σημείο που το θεωρώ σημαντικό στη συζήτηση αυτή που έχει ξεκινήσει. Πόσο σημαντική είναι η κατανόηση των λειτουργικών κειμένων για την συμμετοχή στην λατρεία; Δηλαδή, πιστεύετε ότι οι πιστοί όταν σηκώνονται ή όταν κάθονται ή όταν γονατίζουν γνωρίζουν το γιατί και το πότε ή το κάνουν μηχανικά;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Πιστεύω ότι πολλοί δεν κατανοούν πολλά από τα μέρη και τα λεγόμενα και τα πραττόμενα στη θεία λειτουργία. Όσοι έχουν βέβαια μια συνήθεια, έχουν εθιστεί να εκκλησιάζονται τακτικά, χωρίς να γνωρίζουν το πώς και το γιατί, εκ συνηθείας ενεργούν. Αλλά για ανθρώπους που αραιά εκκλησιάζονται ή για τα νέα παιδιά, βλέπω και παρατηρώ, ορισμένες φορές δεν ξέρουν και πώς να κινηθούν, να βηματίσουν μέσα στο Ναό. Ή πώς να σταθούν ή πώς να προσκυνήσουν ή πώς να ανάψουν ένα κερί. Γενικότερα υπάρχει μια κάποια έλλειψη αγωγής. Βέβαια το πρόβλημα είναι βαθύτερο. Βαπτίζουμε, δηλαδή εντάσσουμε στο Σώμα της Εκκλησίας, παιδιά από την βρεφική τους ηλικία, χωρίς ούτε το σχολείο, ούτε η οικογένεια, ούτε και εμείς ως εκκλησιαστικές κοινότητες, τα παιδιά αυτά κατηχώντας τα να τα εντάξουμε στη ζωή της Εκκλησίας κατά ένα τρόπο οργανικό. Έχουμε ένα έλλειμμα σε αυτό το σημείο πάρα, πάρα πολύ μεγάλο.
Ν.Π.: Ο Μητροπολίτης Νικοπόλεως βρέθηκε επί της ουσίας απολογούμενος ενώπιον της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου ύστερα από την καταγγελία μιας πιστής. Πιστεύετε ότι η Ιεραρχία θα μπορούσε να κάνει κάποια βήματα χωρίς να απογοητεύσει κάποιους πιο συντηρητικούς, πιο παραδοσιακούς πιστούς;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Καταρχήν τίθεται ζήτημα πόσο τα ποιμαντικά θέματα και τα οποία αφορούν τα όρια μιας μητροπόλεως, μιας επισκοπής και την ευθύνη ενός επισκόπου, εάν αυτή η ποιμαντική ευθύνη του επισκόπου μπορεί να υποκατασταθεί από οιονδήποτε ακόμα και από ένα συνοδικό σχήμα. Λέμε και είναι αλήθεια ότι είναι επισκοποκεντρική η διάρθρωση της δικής μας Εκκλησίας. Αυτό σημαίνει ότι το πρόσωπο του Επισκόπου είναι εκείνο το οποίο εκφράζει και στο οποίο θα λέγαμε ενσαρκώνεται και ακτινοβολεί την εκκλησιαστική καθολικότητα και ενότητα στα όρια της επισκοπής του.
Από την άλλη είναι η Σύνοδος η οποία έχει και εκείνη από πλευράς Ιερών Κανόνων και εκκλησιαστικής παραδόσεως τα όριά της εις ότι αφορά τις αρμοδιότητές της και τον κύκλο θεμάτων και ζητημάτων των οποίων είναι αρμοδία. Εδώ τα πράγματα μέσα στην ροή του χρόνου έχουν μπερδευτεί λιγάκι. Και ο συγκεντρωτισμός ή η διάρθρωση της ζωής της Εκκλησίας μας και ειδικότερα της Ελλαδικής κατά τα πρότυπα της Πολιτείας, την έχει επηρεάσει. Παρατηρείται ένας συγκεντρωτισμός, μια προσπάθεια τα πάντα ακόμα και τα αφορόντα στα ποιμαντικά ζητήματα μιας επισκοπής να αποφασίζονται και να ρυθμίζονται σε επίπεδο κεντρικό. Βέβαια θα πρέπει να διαφυλαχθεί και η ενότητα μιας τοπικής Εκκλησίας άρα και ζητήματα αυτής της υφής θα πρέπει να ρυθμίζονται και από κοινού για να μην φτάνουν και οι πιστοί να βρίσκονται σε κάποια σύγχυση. Δηλαδή, για παράδειγμα, βρίσκεται κάποιος στην Πρέβεζα και ακούει, συμμετέχει στη θεία λειτουργία κατά την οποία οι ευχές εκφωνούνται στη δημοτική. Πηγαίνει σε κάποια άλλη μητρόπολη και εκεί ακούει κάτι διαφορετικό. Και έτσι οι άνθρωποι διερωτώνται, «μα άλλος Θεός είναι εδώ, άλλος Θεός είναι εκεί;». Το ίδιο μπορεί να συμβεί και εδώ στο Λεκανοπέδιο όπου ένας μητροπολίτης, ας πούμε η ταπεινότητά μου, να έχω ρυθμίσει κάποια θέματα και αυτό να μην έχει συμβεί στην Αρχιεπισκοπή ή στην Μητρόπολη Γλυφάδας. Ε, οι πιστοί προβληματίζονται και εκεί προκαλείται μια κάποια σύγχυση.
Θα πρέπει όμως να υποστηρίξουμε ότι και τα ζητήματα αυτά, δηλαδή της θείας λατρείας, δεν θα πρέπει να αφεθούν, και έχει ένα δίκιο στην απόφασή της η Σύνοδος, να ρυθμιστούν ή να επιδιωχθούν ρυθμίσεις εική και ως έτυχε από τον καθένα μας. Δηλαδή αρχίζει ο ένας μεταφράζει και χρησιμοποιεί μετάφραση σε αυτό το τμήμα της λατρείας, στη θεία λειτουργία, στο μυστήριο του γάμου, στις ευχές της Πεντηκοστής, στις ευχές των Θεοφανίων, του μεγάλου Αγιασμού. Άλλος πράττει κάτι άλλο, χρησιμοποιεί μια άλλη γλώσσα, με κάποιες άλλες δυνατότητες.
Γιατί και εδώ θα πρέπει να επιδειχθεί μια κάποια προσοχή.
Γι’ αυτό θα πρέπει να υπάρξει μια πάρα πολύ καλή και προσεκτική προεργασία έτσι ώστε να μην δίδονται και λαβές σε κάποιους ακραίους υποστηρικτές της άποψης τα πάντα να μείνουν ως έχουν, αντλώντας από μεταφράσεις επιχειρήματα ή ατυχείς εκφράσεις ή λαϊκότροπες διατυπώσεις και με τον τρόπο αυτό διακωμωδείται μια προσπάθεια η οποία τουλάχιστο ως προς τα κίνητρα, όπως προείπα, και ως προς τους σκοπούς, είναι αγνή.
Ν.Π.: Σε Ναούς του εξωτερικού, σε ελληνορθόδοξους Ναούς, πολλές φορές, η θεία λειτουργία γίνεται σε γλώσσα κατανοητή από την πλειοψηφία των πιστών. Είτε στα αγγλικά, για παράδειγμα σε ενορίες των ΗΠΑ ή σε μια πιο απλοποιημένη ελληνική γλώσσα. Σε αυτές τις περιπτώσεις λοιπόν χάνεται η ιερότητα της θείας λειτουργίας;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Το ερώτημά σας είναι πολύ σημαντικό. Σας είπα ότι το βασικό επιχείρημα των υποστηρικτών να μείνει ως έχει ή να επιδειχθεί μείζον σεβασμός προς την γλώσσα της λατρείας είναι ότι έχουμε μια γλώσσα, την ελληνική. Η νεοελληνική δεν είναι κάτι ξένο όπως είναι οι ξένες, ευρωπαϊκές ή άλλες γλώσσες, σε σχέση με την αρχαία ελληνική. Το σχολιάσαμε όμως ότι και εδώ το επιχείρημα αυτό έχει μια κάποια αδυναμία από την στιγμή που έχει καταστεί σχεδόν ξένη γλώσσα η αρχαία ελληνική και μια ευρωπαϊκή γλώσσα, όπως είναι η καθιερωμένη αγγλική, είναι πολύ πιο οικεία και για εμάς εδώ τους Έλληνες και τα νέα παιδιά τα οποία λίγο, πολύ στις μέρες μας μαθαίνουν περισσότερες από μια ή τουλάχιστον την αγγλική γλώσσα.
Σε ό,τι αφορά τώρα τους χριστιανούς ορθοδόξους πιστούς που διαβιούν είτε στη διασπορά, είτε ακόμα είναι μιας άλλης εθνικότητας. Σπούδασα στην Γαλλία και το αντιμετώπισα το ζήτημα.
Σε ό,τι αφορά τη διασπορά, τους δικούς μας τους Έλληνες… Ξέρετε, η εμμονή μας να κρατήσουμε την γλώσσα στη λατρεία και για λόγους θα έλεγα εθνικούς, να διασφαλίσουμε δηλαδή τον πολιτισμό μας, την γλώσσα μας, ένας μικρός λαός, ανάδελφο έθνος και λοιπά, συνέτεινε πιστεύω – και το βλέπω, πάρα πολλοί Έλληνες της δεύτερης και της τρίτης γενιάς να έχουν εντελώς απομακρυνθεί από την ζωή των ορθοδόξων ελληνικών κοινοτήτων της διασποράς. Γιατί οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πλέον τίποτε. Ελάχιστες ελληνικές λέξεις αν έχουν τις ακούσει από την γιαγιά τους, από τον πατέρα τους… Και βλέπουμε κάποιους Έλληνες, ακόμα και διακριθέντες που ήρθαν και μας προφέρουν μια «καλημέρα», με έναν τέτοιο τόπο που προκαλεί και τον γέλωτα ορισμένες φορές.
Άρα τι πρέπει να γίνει και για εκείνους;
Θα εμμείνουμε στο να διατηρήσουμε ως γλώσσα λατρείας την ελληνική; Ο κίνδυνος όμως είναι να χάσουμε τους Έλληνες της διασποράς.
Ανακύπτει όμως και το ζήτημα που παρατηρείται στις ημέρες μας των άγγλων, γάλλων, αμερικανών και οι οποίοι ασπάζονται την Ορθοδοξία. Τι θα γίνει με αυτούς τους ανθρώπους; Το έζησα στο Παρίσι και μάλιστα με την χαρακτηριστική διατύπωση ενός φίλου μου που ήταν πανεπιστημιακού επιπέδου και με πολύ καλές σπουδές. Ξέρετε ποιο ήταν το επιχείρημά του κύριε Παπαχρήστου;
Εγώ θέλω να γίνω Ορθόδοξος, έλεγε, αλλά είμαι Γάλλος, και θα παραμείνω Γάλλος. Γαλλική η εθνικότητά μου, γαλλική η παιδεία μου, γαλλικά τα ήθη και τα έθιμα μου αλλά θέλω να γίνω Ορθόδοξος, μέσα στην αναζήτησή μου της αλήθειας της Πίστεως. Και συνέχιζε: Παρατηρείται το φαινόμενο οι Ρώσοι να θέλουν να με εκρωσίσουν πρώτα και οι Έλληνες να με εξελληνίσετε για να γίνω μετά Ορθόδοξος. Αλλά εγώ δεν θα ζήσω ούτε στην Ρωσία, ούτε στην Ελλάδα, αλλά θα ζήσω εδώ στο Παρίσι, στην Γαλλία. Και όμως θέλω να είμαι Ορθόδοξος.
Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα η μεγάλη δυσκολία μήπως η έννοια πολιτισμός, κουλτούρα, ήθη, έθιμα, απομοιώνουν τελικά τη δύναμη της πίστεως, την ακτινοβολία της Ορθοδοξίας, το μήνυμά της που είναι Οικουμενικό. Και σε αυτό συντείνει είτε ο φραγμός της γλώσσας είτε ακόμα και τα όποια έθιμά μας.
Ν.Π.: Την απάντηση σε αυτό δεν τη δίνει η Πεντηκοστή; Ο Χριστός δεν έδωσε τη δυνατότητα στους μαθητές του να μεταφέρουν το μήνυμα του στις γλώσσες των λαών σε όλο τον κόσμο;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Προφανώς. Και ναι μεν είναι αληθές ότι μεταφραζόμενο ένα κείμενο, αυτό ισχύει για οποιοδήποτε κείμενο, και το κείμενο της θείας λατρείας και οι ευχές μας σε μια ξένη γλώσσα εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να έχει την πιστότητα μέχρι τελευταίας κεραίας σε σχέση με το αρχικό κείμενο. Ξέρετε το γνωστό αστείο ότι η μετάφραση είναι σαν την γυναίκα. Αν είναι όμορφη η μετάφραση, δεν είναι πιστή. Και αν είναι πιστή δεν είναι όμορφη. Ε, σε κάποιο βαθμό, μιλώντας για την μετάφραση, αυτό ισχύει.
Ν.Π.: Σεβασμιώτατε, μήπως οι αντιδράσεις οφείλονται σε συναισθηματικούς λόγους με αποτέλεσμα κάποιοι να μην βλέπουν το πρόβλημα που υπάρχει μέσα στη ζωή της Εκκλησίας;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Και το συναίσθημα και ο πατριωτισμός, για να μην χρησιμοποιήσω την λέξη εθνικισμός ή εθνοφυλετισμός παίζουν τον ρόλο τους. Αγαπούμε την γλώσσα μας, αγαπούμε την παράδοσή μας, είναι ένας πλούτος η εκκλησιαστική γλώσσα. Εμείς οι παλαιότεροι που έτυχε να έχουμε καλούς δασκάλους, καλούς καθηγητές και μάθαμε λίγα ελληνικά, πράγματι χαίρεται κανείς να ακούει, να ψάλλει, να διαβάζει κείμενα εκκλησιαστικά με αυτήν την τόσο πλούσια και τόσο περιεκτική γλώσσα.
Από την άλλη όμως θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι δεν μπορούμε να μείνουμε… Οι παλαιότεροι φεύγουμε σιγά, σιγά. Τι θα γίνει με τους νεωτέρους που ακολουθούν; Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία κινήθηκε σε ένα άλλο μήκος κύματος, γιατί είχε ένα μεγάλο έλλειμμα. Ποιο ήταν; Η θεωρία των Ιερών γλωσσών. Ήταν ένα μεγάλο εμπόδιο το οποίο τελικά το υπερέβη. Βέβαια υπάρχει και το επιχείρημα και των συντηρητικών Ρωμαιοκαθολικών. Ότι όσο διετηρείτο η λατινική γλώσσα, ως γλώσσα λατρείας, είχαμε οι Ρωμαιοκαθολικοί τη δυνατότητα όπου και αν βρισκόμασταν στην γη, να συμμετέχουμε και να ακούμε την λατρεία στην ίδια γλώσσα. Από την άλλη όμως τι θα έπρεπε να γίνει; Και εκεί προβληματίστηκε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και έκανε το μεγάλο βήμα. Κινέζοι, αφρικανοί, ινδοί… είναι μια εκκλησία απλωμένη σε παγκόσμιο επίπεδο. Θα έπρεπε όλοι αυτοί οι άνθρωποι γινόμενοι καθολικοί να μάθουν απαραίτητα τα λατινικά για να μπορούν να συμμετέχουν στην λατρεία της Εκκλησίας; Και έτσι έγινε το μεγάλο βήμα με την Β’ Βατικάνειο και υιοθετήθηκαν οι τοπικές γλώσσες. Κάποιοι πικράθηκαν, κάποιοι παρεξηγήθηκαν, κάποιοι εκ των πολύ παραδοσιακών, που έτυχε να συναντήσω, ενοχλήθηκαν από αυτό το βήμα αλλά η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία προχώρησε και νομίζω ότι καλώς προχώρησε σε αυτό.
Δεν είναι βέβαια το ίδιο πράγμα με το θέμα μας. Άλλο η αρχαία ελληνική και άλλο η μετάφραση σε όλες τις γλώσσες.
Ν.Π.: Εσείς όμως δεν αισθάνεστε ότι αποϊεροποιείται η θεία λειτουργία εάν κάποτε χρησιμοποιηθεί η δημοτική... Ή μια πιο απλοποιημένη μορφή γλώσσας…
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Δεν θα έλεγα ότι αποϊεροποιείται. Δεν θα το έλεγα. Η γλώσσα είτε καθαγιάζεται είτε μολύνεται ανάλογα με το φορτίο που έχουμε εμείς το προσωπικό και τον τρόπο με τον οποίο μετερχόμαστε και τις λέξεις και τις διατυπώσεις. Σίγουρα όμως, και έχουνε ένα κάποιο δίκιο οι υποστηρικτές της άποψης να παραμείνει όπως έχει η γλώσσα, δεν μπορεί να αγνοηθεί και μια παράδοση αιώνων. Ότι δηλαδή οι λέξεις, οι εκφράσεις, οι διατυπώσεις αυτές έχουν καθαγιαστεί δια μέσου των αιώνων και μέσω αυτών των διατυπώσεων όπως είναι καταγεγραμμένες έχουν προσευχηθεί αναρίθμητοι πιστοί…
Ν.Π.: To μέλλον μπορεί να αγνοηθεί;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Eδώ είναι το πρόβλημα. Σεβαστό το μεν. Δεν θα υπάρξει μια έγνοια και μια ποιμαντική ανησυχία εις ότι αφορά το μέλλον; Και η αισθητική πλευρά της γλώσσας που μπορεί να ικανοποιεί εμάς τους παλαιοτέρους γιατί η παιδεία μας το επιτρέπει… Οι νεότεροι όμως, στερημένοι αυτής της παιδείας της γλωσσικής και που δεν έχουν αυτή την αίσθηση τι θα γίνει; Είναι ερωτήματα τα οποία αργά ή γρήγορα θα κληθούμε όλοι και πιστεύω ότι οι νεότερες γενιές και των ποιμένων της Εκκλησίας, γιατί εμείς οι μεγαλύτεροι σιγά-σιγά φεύγουμε, να τα αντιμετωπίσουν. Και πρέπει η Εκκλησία και σε αυτό το ζήτημα όσο γίνεται να προετοιμαστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Χωρίς φανατισμό, χωρίς μισαλλοδοξία, χωρίς απόρριψη των μεν από τους δε, χωρίς επικολλήσεις ετικετών επί των μετώπων των μεν ή των δε. Είναι φαίνεται μια κάποια αδυναμία μας, φυλετική θα την έλεγα, η οποία εκφράζεται όχι μόνο σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε εκκλησιαστικό επίπεδο, με αντιπαραθέσεις, έντονες, με συγκρούσεις, μα χαρακτηρισμούς βαρείς, καμιά φορά και προσβλητικούς της προσωπικότητας του άλλου, του αδελφού μας ή του Επισκόπου ή του Πρεσβυτέρου της Εκκλησίας ή ενός σεβασμίου μοναχού ή ακόμα και ενός λαϊκού αδελφού. Θα πρέπει να ανεβάσουμε λιγάκι ακόμα το επίπεδο και του διαλόγου και της επικοινωνίας μας.
Ν.Π.: Σεβασμιώτατε, διαποιμαίνετε μια αστική Μητρόπολη. Θα προτάσσατε το γλωσσικό θέμα ως ένα από τα μέσα επαναπροσέγγισης εκείνων που δεν εκκλησιάζονται αλλά πιστεύουν;
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Δεν είναι κακό να ομολογήσω και κάποιο αμάρτημά μου κύριε Παπαχρήστου, ότι δεν είμαι πολύ τολμηρός. Έχει δυσκολίες το ζήτημα αυτό. Και πρέπει να σταθμίσουν πάρα, πάρα πολύ καλά την κατάσταση πριν πάρουμε κάποιες αποφάσεις.
Ν.Π.: Σε συλλογικό όμως επίπεδο θα μπορούσατε να πάρετε κάποιες αποφάσεις…
Μητρ. Νέας Σμύρνης: Ναι θα μπορούσα. Αλλά και σε επίπεδο μητροπόλεως σας λέω ότι με προβληματίζει πάρα πολύ το πράγμα. Από την άλλη όμως δεν θα πρέπει να αγνοηθεί ότι πρέπει να προετοιμάσουμε και τους πρεσβυτέρους μας γι’αυτό το θέμα. Γιατί δεν είναι μόνο των επισκόπων ή των θεολογούντων. Και βλέπει κανείς ότι και αυτή η αντιπαράθεση απόψεων για το συγκεκριμένο ζήτημα κινείται σε ένα επίπεδο περιορισμένο ορισμένων επισκόπων, ορισμένων κληρικών, ορισμένων μοναχών με μια παιδεία και μια συγκρότηση ή και κάποιων αδελφών μας λαϊκών όπως καθηγητές με μια κάποια ιδιότητα θεολογική.
Τι γίνεται όμως με το κύριο Σώμα, δεν θα έλεγα των επισκόπων, θα έλεγα των πρεσβυτέρων, των εφημερίων μας. Πώς να προχωρήσουμε αν δεν υπάρξει και η αναγκαία προετοιμασία του; Και πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ένα τέτοιο ζήτημα επί του οποίου πιθανότατα θα έχουμε, όπως δείχνουν τα πράγματα, μια έντονη αντιπαράθεση, αυτή θα περάσει και στο Σώμα των εφημερίων. Και τι θα γίνει εάν σε μια επισκοπή άλλοι πρεσβύτεροι ακολουθώντας την πρόταση του επισκόπου τους υιοθετήσουν τύπους λατρείας και στη νεοελληνική, ενώ κάποιοι άλλοι θεωρώντας μείζον ή δογματικό ή κεφαλαιώδους σημασίας ή επηρεαζόμενοι από κύκλους υποστηρικτών αυτής της άποψης, αντιταχθούν και εμμείνουν στην άποψή τους; Θα υπάρξει μια κάποια αναταραχή. Άρα και αυτό θα πρέπει να ληφθεί υπ' όψιν.
Είδα σε κάποια δημοσιεύματα που συμπεριέλαβαν την Μητρόπολη Νέας Σμύρνης και εμέ μεταξύ εκείνων που πριμοδοτούν αυτή την κατεύθυνση. Δεν ξέρω πώς έγινε. Εκείνο που μπορώ να καταθέσω είναι μια προσπάθεια μικρή που κάναμε και που αναφέρεται στους σχολικούς Αγιασμούς που τελούνται με την έναρξη της σχολικής χρονιάς. Διαμορφώσαμε έναν τύπο ακολουθίας σχολικού αγιασμού όπου το Αποστολικό και το Ευαγγελικό ανάγνωσμα παρατίθενται στη νεοελληνική και η καταληκτήρια εκείνη ευχή, η δέηση, επίσης. Και οι πατέρες το υιοθέτησαν και πρέπει να καταθέσω ότι η αντίδραση και των καθηγητών και των μαθητών ήταν πάρα πολύ θετική. Ακούσαμε κάτι από τον Απόστολο, το Ευαγγέλιο και μια ευχή σε σύγχρονη γλώσσα που αντιλαμβανόμαστε λίγο - πολύ την έννοια των λέξεων και των φράσεων.
N.Π.: Σεβασμιώτατε, σας ευχαριστώ θερμά για την ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχαμε.
Μητρ.Νέας Σμύρνης: Καί εγώ σᾶς εὐχαριστῶ, κύριε Παπαχρήστου
ΣΧΟΛΙΟ Ἐριβρεμέτη: Δέν προσάγεται κανένα καινούργιο ἐπιχείρημα. Ἀπλῶς προτάσσεται ἀποκλειστικά ἡ ποιμαντική ἀνάγκη καί ἐπαναλαμβάνονται μέ ἤπιο καί στρωτό τρόπο τά γνωστά καί χιλιοειπωμένα ἐπιχείρηματα.
Ἄς ἐπιτραπεῖ ὅμως ἡ ὐπενθύμιση πρός τόν Σεβασμιώτατο πώς δείχνει νά διαφοροροποιεῖται κάθετα ἀπό τήν γραμμή τοῦ γέροντός του π. Ἐπιφανίου Θεωδοροπούλου, ὁ ὀποῖος εἶχε κάθετη ἀντίληψη, δηλ. ἦταν τοποθετημένος ἐναντίον τῆς λειτουργικῆς χρήσεως τῶν μεταφράσεων τῆς Λειτουργίας. Καί ἐπίσης ἄς ἐπιτραπεῖ μιά δεύτερη ὐπενθύμιση πρός τόν Σεβασμιώτατο: ὁ π. Σωφρόνιος τοῦ Ἔσσεξ, Ρῶσος τῆς Διασπορᾶς, ἔχει καί αὐτός κατηγορηματική τοποθέτηση ὑπέρ τῆς παραδεδομένης λειτουργικῆς γλώσσας. Καί μάλιστα ἀπορρίπτει τεκμηριωμένα τήν ἀλλαγή τῆς γλώσσας πού ἔκαναν οἱ καθολικοί καί οἱ Ἀγγλικανοί, στήν ὁποία στηρίζει τήν ἐπιχειρηματολογία του ὁ Σεβασμιώτατος.
Ὅσο γιά τό θέμα τῶν ὑποψηφίων Ὀρθοδόξων τοῦ Παρισιοῦ, τό πρόβλημα δέν εἶναι ἠ γλώσσα. Τὀ πρόβλημα εἶναι ἡ δικαιοδοσιακή ἀγκύλωση, δηλαδή ἡ ἀντικανονική ταυτόχρονη συνύπαρξη ἐπισκόπων διαφόρων ἐθνικῶν προελεύσεων (ἑλλήνων, Ρώσω, Ρουμάνων, Σέρβων κ.λπ.) στόν ἴδιο τόπο. Πρόκειται δηλαδή γιά μιά ἀντικανονική κατάσταση εὐθείας καί κάθετης παραβίασης τῶν Ἱερῶν Κανόνων. Αὐτό εἶναι πού πρέπει νά τονισθεῖ καί νά ἀναλάβουν τίς εὐθύνες τους οἱ τά πρῶτα ἔχοντες, κι ὄχι νά φορτώνονται οἱ ἀντικανονικότητες καί τά παιχνίδια ἐκκλησιαστικῆς ἐξουσίας στήν Γλώσσα τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι ἄδικος καί ἀδιέξοδος αὐτός ὁ δρόμος στρουθοκαμηλισμοῦ καί ἀνευθυνότητας.
Στό κάτω-κάτω, ὁ Γάλλος, πού θέλει νά γίνει ὀρθόδοξος, δέν ἐμποδίζεται ἀπό τήν γλώσσα. Ἡ Λατρεία εἶναι μεταφρασμένη στά γαλλικά. Ἄς κολληθεῖ π.χ. τῷ ἅρματι τοῦ π. Πλακίδα Deseille καί θά βρεῖ τήν «γαλλική» ὀρθοδοξία, γιά νά μή χάσει τήν ἐθνική του ταυτότητα ἐκεῖνος. Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες ὅμως δέν πρέπει νά ἔχουμε αἴσθηση συλλογικῆς αὐτοσυνειδησίας. Ἐκεῖνος πρέπει νά παραμείνει Γάλλος, ἀλλά οἱ Ἕλληνες νά γίνουμε… ἀλοιφή!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου